اسناد تجاری و حقوق مرتبط با آن

پیشگفتار

زمانی که نام سند شنیده می‌شود، شاید برای افراد غیرحقوقی و غیرمتخصص تصور دفترچه‌ای منگوله دار و اخیراً برگه‌ای دریافت شده از اداره ثبت اسناد و املاک متصور است. اما مفهوم سند بسیار گسترده و قابل تفکیک است. چه بسا نوشته‌ای عادی که با یک امضا در قالب اسناد گنجانده شده و تعهد و مسئولیت برای امضاکننده ایجاد نماید. ما در این مقاله می خواهیم شما را با اسناد تجاری به صورت کلی آشنا کنیم، اما برای درک بهتر موضوع ابتدا به تعریف سند اعم از سند عادی و رسمی و تفاوت آنها با اسناد تجاری می پردازیم. برای اینکه بدانید اسناد تجاری چیست و قانون در مورد آن چه می‌گوید تا انتهای مقاله همراه ما باشید.

 

 

 

برای انتخاب وکیل حقوقی متخصص و دریافت مشاوره حقوقی در این حوزه از طریق لینک های زیر اقدام نمایید:

سند چیست؟

با استناد به ماده 1284 قانون مدنی به هر نوشته‌ای که در مقام دفاع یا دعوا در دادگاه قابلیت استناد داشته باشد، سند می‌گویند.
باید بدانیم که اسناد بر اساس امتیاز، ارزش اثباتی و شرایط صدور با یکدیگر متفاوت می‌باشند. در ماده 1286 قانون مدنی، اسناد به دو دسته عادی و رسمی تقسیم شده است؛ همچنین در قانون تجارت نوع دیگری از سند به نام اسناد تجاری معرفی شده است. شایان ذکر است که هر یک از این اسناد، ماهیت و ویژگی‌های خاص خود را دارند. هر چند موضوع مقاله، اسناد تجاری است اما شناخت اسناد تجاری بدون تعریف و شناخت اسناد عادی و رسمی امکان پذیر نیست. بنابراین در ابتدا به بررسی عادی و رسمی بودن سند خواهیم پرداخت.

تفاوت اسناد عادی و رسمی

با توجه به ماده 1287 قانون مدنی سند رسمی، سندی است که در اداره ثبت اسناد و املاک و یا دفاتر اسناد رسمی یا نزد سایر مأمورین رسمی در حدود صلاحیتشان با توجه به مقررات قانونی تنظیم شده باشد. بعد از این که سندی با توجه به تشریفات ذکر شده تنظیم شد و به ثبت رسید، دولت تنها شخصی که سند به نام ایشان تنظیم شده است را دارای امتیازات قانونی آن سند می‌داند؛ البته این اسناد با رعایت تشریفاتی که در قانون ذکر شده است قابلیت نقل و انتقال دارند. سند رسمی مانند عقدنامه، سند مالکیت تک برگ و ... می‌باشد.

تنظیم سند عادی بسیار آسان و ساده است. به هر نوشته‌ای که دارای مهر یا امضا باشد سند عادی گفته می‌شود. همان طور که ذکر شده است؛ امضا یا مهر است که موجب احتساب یک نوشته به عنوان سند می شود، بنابراین اگر نوشته‌ای فاقد یکی از دو مورد باشد، قابلیت استناد به عنوان سند عادی را ندارد. سند عادی مانند مبایعه نامه، قولنامه، دست نوشته و ... می‌باشد.

تفاوت اسناد تجاری با اسناد عادی و رسمی

نخستین سؤالی که می بایست به آن پاسخ داد این است که سند تجاری چیست؟
شاید عجیب باشد قانون تجارت ایران، در خصوص اسناد تجاری تعریفی ارائه نکرده است. بنابراین با دانستن ویژگی‌های اسناد تجاری و تفکیک آن از اسناد عادی و رسمی می‌توانیم به تعریف اسناد تجاری بپردازیم. چیزی که اسناد تجاری را از اسناد رسمی و عادی تفکیک می‌کند، شکل و تشریفات خاص آن است که قانونگذار برای صدور و تنظیم این نوع از اسناد معین کرده است. با توجه به این توضیحات اسناد تجاری به صورت عام یعنی هر سندی که میان تجار استفاده می شود از جمله قبض انبار و غیره اما اسناد تجاری به معنای خاص اسنادی هستند که قانونگذار ویژگی ها و شرایط ویژه ای را برای آنان در نظر گرفته است فارغ از این که میان تاجران مبادله گردد یا غیر تاجران. بنابراین اگر در تنظیم و صدور اسناد تجاری تشریفات رعایت نشود موجب بطلان و بلا اثر شدن تمام سند نمی‌شود، بلکه این سند دیگر ازخصوصیات اسناد تجاری که قانون‌گذار معین کرده است، بهره نخواهد برد لکن کماکان به عنوان سند عادی قابل استناد خواهد بود. بنابراین باید بگوییم اسناد تجاری از اسناد رسمی که در قانون مدنی تعریف شده است، شکلی‌تر و تشریفاتی‌تر هستند. تفاوت اصلی اسناد تجاری با اسناد عادی و رسمی در این است که این امکان وجود دارد که در دادگاه خلاف چیزی که در اسناد رسمی و عادی قید شده است با ارائه دلایل محکمه پسند ثابت گردد، اما خلاف آنچه در یک سند تجاری قید شده است را جز در موارد معین و محدود نمی‌توان ثابت نمود. چرا که در این نوع اسناد شکل سند برای قانون‌گذار مورد توجه است و اصولاً از رسیدگی به ماهیت آن جز در مقابل دارنده‌ی بلافصل (دارنده ای است که صادرکننده سند تجاری مانند چک و سفته را در وجه او و یا برای او صادر کرده است) خود‌داری می‌ شود.

مهم‌ترین اسناد تجاری عبارت اند از چک، سفته و برات که در ادامه به توضیح این اسناد خواهیم پرداخت:

چک 
چک برگه‌ای است که به موجب آن صادر کننده (صاحب حساب یا نماینده قانونی او) تمام یا قسمتی از وجهی که نزد بانک دارد را مسترد می نماید و یا به فرد دیگری واگذار می‌کند. در واقع افراد با چک می توانند مبالغی را که در حساب بانکی جاری خود دارند از بانک خارج کنند و یا از طریق آن مبالغی را به دیگری پرداخت نمایند. چک سند پرداخت روز و پرکاربردترین سند تجاری در تعاملات روزمره است.

سفته

سندی است که به موجب آن، صادر کننده خود را متعهد می‌کند مبلغ معین شده در سفته را در زمان مشخص و یا به صورت عندالمطالبه در وجه گیرنده و یا به حواله کرد وی بپردازد. سفته برای این که عنوان سند تجاری را داشته باشد باید دارای مهر و یا امضای صادر کننده، تاریخ صدور و پرداخت، مبلغ معین و مشخصات شخص گیرنده وجه باشد، در این صورت است که از مزایای قانون تجارت در خصوص اسناد تجاری بهره‌مند می‌گردد. در حال حاضر سفته از جمله اسناد تجاری رایج در کشورمان به حساب می‌‌آید و باید بدانیم که دارای آثار حقوقی الزام آور می‌باشد.

برات

برات سندی است که به موجب آن شخص صادر کننده به شخص دیگری که در اصطلاح "محال علیه" نامیده می‌شود دستور به پرداخت مبلغ مشخص شده در آن را در زمان سر رسید معین و یا به صورت عندالمطالبه به شخص ثالث و یا به حواله کرد وی می‌ دهد. در گذشته از جمله معضلات تجار، جابجایی پول بود، چرا که خطرات زیادی به همراه داشت و به این دلیل استفاده از برات بسیار رایج بود. امروزه تجار برای جابه‌جایی پول خود به آسانی به سیستم بانکی مراجعه می‌کنند و نیاز به برات با کاربردهای سنتی آن تقریباً از بین رفته است اما کماکان از برات جهت کسب اعتبار استفاده می شود.

مزایای ویژه اسناد تجاری

مزایای اسناد تجاری بستگی به نحوه تنظیم آن‌ها یا همان ویژگی های شکلی آن ها دارد. این نوع اسناد اگر طبق قانون تنظیم شده باشند از مزایای مختص به خود سود خواهند برد، البته مشروط به این که دارنده سند نیز به وظایف قانونی خود عمل نماید. با رعایت شرایط مذکور که هر یک از آن ها در مقاله مرتبط با آن آورده شده است امتیازات اسناد تجاری شامل موارد زیر خواهد بود:

1- استقلال امضاها

افرادی که سند تجاری را امضا می‌کنند نسبت به آن مسئول می‌باشند، حتی اگر سایر امضاهایی که در سند صورت گرفته باشد غیرواقعی و یا فاقد اعتبار باشد. پس درج یک امضای بی اعتبار در یک سند تجاری بر سایر امضاها اثر نمی‌گذارد. هر امضایی مستقل بوده و هیچ ارتباطی با سایر امضاها ندارد. برای مثال باید بگوییم که اگر امضای صادر کننده سند جعلی باشد، موجب عدم مسئولیت ظهرنویس در قبال دارنده ی با حسن نیت نمی‌گردد.

با توجه به موارد ذکر شده هر شخص امضا کننده نسبت به سندی که آن را امضا نموده متعهد است و هیچ گونه مسئولیتی در خصوص تغییرات بعدی نخواهد داشت. همین طور باید اشاره کنیم شخصی که متن سند تغییر یافته را امضا کرده باشد، امکان استناد به متن اولیه سند را ندارد.

2- عدم توجه به ایرادات (وصف تجریدی بودن اسناد تجاری)

برای مثال آقای "الف" با آقای "ب" در خصوص کالایی معامله می‌کند و آقای "ب" به جای پول یک فقره چک به آقای "الف" می‌دهد. پس از مدتی آقای "الف" با شخص دیگری به نام آقای "ج" معامله می‌کند و به جای پرداخت وجه کالا چک آقای "ب" را به آقای "ج" می دهد، در این حالت با مراجعه آقای "ج" به بانک، بانک موظف است وجه چک را به ایشان پرداخت نماید، حتی اگر معامله بین آقای "الف" و "ب" باطل شده باشد. بنابراین آقای "ب" نمی‌تواند به بهانه بطلان معامله به بانک دستور دهد که از پرداخت وجه خودداری کنند. دادگاه‌ها نیز در چنین شرایطی به ایرادات صادرکننده و امضاکنندگان قبلی توجهی نخواهند کرد. این ویژگی اسناد تجاری، اصل عدم توجه به ایرادات نامیده می‌شود. این اصل مرتبط با اصل استقلال امضاها در اسناد تجاری می‌باشد و مبتنی بر این است که ایراداتی که هر کدام از امضا کنندگان قبلی سند در خصوص یکدیگر مطرح نمایند، هیچ ارتباطی به دارنده جدید نخواهد داشت. در رویه قضایی عموما اینگونه است که اصل عدم توجه به ایرادات در جایی که آقای "الف" بخواهد خود نسبت به چک اقدام نماید قابل استناد نیست.

3- مسئولیت تضامنی

یکی از ویژگی‌های خیلی مهم اسناد تجاری، مسئولیت تضامنی امضاکنندگان سند تجاری نسبت به پرداخت تمام وجه سند می‌باشد. مسئولیت تضامنی یعنی چند شخص به طور هم زمان نسبت به طلبی، بدهکار باشند طوری که این امکان وجود داشته باشد که تمام طلب را از هر کدام از آن‌ها بتوان مطالبه نمود و تا زمانی که پرداخت کامل صورت نگرفته باشد همه امضاکنندگان مسئول پرداخت خواهند بود.

4- درخواست تأمین خواسته

با توجه به ماده 108 قانون آیین دادرسی مدنی، هرگاه فردی در دادگاه طرح دعوا کرده باشد و یا قصد داشته باشد در آینده دعوایی طرح کند که مستند به سند تجاری باشد، می‌تواند قبل از صدور حکم قطعی از دادگاه درخواست نماید که معادل مبلغ مورد ادعا بدون پرداخت خسارت احتمالی تحت عنوان تأمین خواسته از اموال شخص طرف دعوا توقیف نماید.

اسناد تجاری واخواست شده

در قانون تجارت در خصوص مطالبه چک، سفته و برات به صورت رسمی و عادی در زمان سررسید، تشریفات خاصی پیش بینی شده است و افرادی که این اسناد تجاری را در اختیار دارند برای بهره‌مندی از امتیازات آن مانند حق مراجعه به تمام امضا کنندگان سند به طور تضامنی، باید در موعد قید شده وجه سند را درخواست نمایند و در صورتی که وجه مندرج در اسناد تجاری پرداخت نشود، می‌توانند جهت واخواست (اگر دارنده برات و سفته به عدم پرداخت وجه سند تجاری خود اعتراض نماید به این عمل واخواست گفته می شود) اقدام نمایند. مدت زمان واخواست در سفته و برات ده روز از تاریخ سررسید در سند می‌باشد، اما در خصوص چک، اعتراض به صورت گواهی‌نامه عدم پرداخت است و باید حسب مورد، ظرف مدت 15، 45 یا 4 ماه از زمان تاریخ صدور چک صورت بگیرد. همچنین در خصوص این سه سند تجاری امکان مراجعه به تمام امضا کنندگان (صادرکننده، ضامن، برات دهنده، ظهرنویس) مهلت زمانی برای اقامه دعوا در قانون مشخص شده که در مقاله مرتبط با آن ها بیان گردیده است.

انتخاب وکیل مطالبه اسناد تجاری از سامانه دادیاب

سامانه دادیاب به منظور سهولت دسترسی به وکلا و مشاوران حقوقی متخصص تاسیس گردیده است. شما در این سامانه می توانید از بین وکلای متخصص وکیل مورد نظر خود را با در نظر گرفتن سابقه و حق الوکاله تعرفه شده در قسمت خدمات وکالتی حقوقی، اسناد تجاری انتخاب نمایید. شما می‌توانید قبل از انتخاب وکیل پایه یک دادگستری از خدمات مشاوره‌ای استفاده نمایید، به همین دلیل دادیاب برای پرسش و پاسخ حقوقی کاربران بخش مشاوره حقوقی رایگان و همچنین برای سوالات تخصصی کاربران و ارائه راهکار تخصصی وکلا بخش مشاوره حقوقی تلفنی با هزینه به صرفه و مناسب را در نظر گرفته است تا با راهنمایی مشاوران، کاربران بتوانند بهترین وکیل و مسیر درست را انتخاب نمایند. در صورت نیاز کاربران برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد رزومه تحصیلی و کاری وکلا و مشاوران می‌توانند به بخش جستجوی وکیل مراجعه نمایند.
جهت انتخاب وکیل و مشاور تخصصی خود از لینک‌های زیر اقدام نمایید: